Kościół w Bobrowie – jednym z najstarszych w regionie

W XVII wieku na wzgórzu pod Bobrowem stała kaplica św. Walentego. Gdy się zawaliła, tutejszy dziedzic kazał ze świątynnych materiałów pobudować... lamus, czyli składzik na rupiecie gospodarskie.

Powstawanie parafii (łac. parochia) wiązało się w średniowieczu z rozprzestrzenianiem chrześcijaństwa na tereny wiejskie. Dla opieki duchowej nad neofitami ustanowiono duchownego ze stałą siedzibą i miejscem modlitwy. Taki mniej więcej był początek parafii – podstawowych jednostek Kościoła katolickiego, które obejmowały z reguły kilka lub kilkanaście wiosek wraz z ich mieszkańcami. Szacuje się, że na początku XIII wieku w dzisiejszych granicach Polski istniało już około 1000 parafii. 300 lat później było ich już niemal sześciokrotnie więcej, a w okresie I rozbioru w 1772 roku – 4700. Każda parafia powiązana była najczęściej z własnością ziemską. Właściciel majątku – szlachcic utrzymywał patronat nad kościołem i miał dzięki temu prawo przedstawiania swojego kandydata na plebanię (od XII w. proboszcza określano terminem „pleban”, z łac. plebanus). Parafianie zobowiązani byli m.in. do oddawania plebanowi datków, darowizn, dziesięciny czy świętopietrza, a proboszczom w wypełnianiu obowiązków pomagali m.in. wikariusze, rezydenci czy kapelani. Z czasem na terenie jednej parafii powstawało kilka kościołów. Nazywano je filiami, ale centralne miejsce zajmował kościół główny – farny. Od XIII wieku przy zamożniejszych parafiach powstawały podstawowe szkoły parafialne, a w takich miastach jak Brodnica – szpitale.

Kościół w Bobrowie – jednym z najstarszych w regionie

Gród w Bobrowie w roku 1222 został nadany biskupowi Chrystianowi przez księcia Konrada Mazowieckiego. Z kolei w roku 1243 papieski legat Wilhelm, wyznaczając uposażenie diecezji chełmińskiej, przydzielił biskupowi chełmińskiemu jedynie 600 łanów oraz stałą dziesięcinę z włóki, czyli korzec pszenicy i żyta z każdego pługa niemieckiego i korzec pszenicy z każdego pługa polskiego. Uposażenie to – obejmujące tereny wokół Chełmży, Wąbrzeźna, Bobrowa (Boberaw) i ziem nad Drwęcą – zostało przekazane pierwszemu biskupowi chełmińskiemu Heidenrykowi (Heidenreichowi) podczas spotkania w Orłowie pod Inowrocławiem z wielkim mistrzem von Hohenlohe 19 kwietnia 1246 r. Ów biskup pięć lat później nadał wieś kapitule chełmińskiej. Zgodnie z wolą darczyńcy okolice Bobrowa miały być terenami na założenie kościołów klasztornych. Z planów nic nie wyszło, ale gotycki kościół w Bobrowie – prawdopodobnie najstarszy w regionie – rozpoczęto budować na polecenie wspomnianego biskupa Heidenreicha w roku 1251. W roku 1260 prace budowlane nad trójbocznym prezbiterium miały być już zaawansowane. Ceglana świątynia szybko stała się siedzibą rozległej parafii.

CZYTAJ TAKŻE: Walczył z Rosjanami, Duńczykami, Austriakami i Francuzami. O zapomnianym bohaterze z Nieżywięcia

Zgodnie z zapiskami wieś pisano w brzmieniu Bobrofh (1222 r.), Boberowe (1251 r.), Boberaw (1445 r.), Bobrow (1516 r.), następnie Bobrowo i Bobrawa (1670 r.). Jedną z odmian była niemiecka wersja Bobrau.

W obrębie parafii bobrowskiej w 1920 r. mieszkało Polaków- katolików 2576, protestantów – Niemców 538, ogółem parafia liczyła wówczas 3114 dusz. Przystępujących do komunii świętej naliczono 1690. W kwestii dziejów parafii zapisano: „Parafia bobrowska sięga niewątpliwie czasów przedkrzyżackich i znacznie rozleglejsza była niż obecnie, obejmowała bowiem obszary późniejszych parafii: mszańskiej, smoszewskiej, kawskiej, nieżywięckiej, kruszyńskiej i brudzewskiej. Pleban Arnold wymieniony jest w roku 1324. Ordo sino dis laicalis, t.j. generalna wizyta pasterska 1445 r., odbyta, wymienia także parafię bobrowską. Po śmierci gorliwego plebana Macera ( 1619 r.) pozostawała parafia około 30 lat bez własnego pasterza, w 1789 r. należała przez krótki czas do dekanatu lembarskiego. Kościół obecny, raczej jego prezbiterium, murować zaczęto około roku 1260, chór stanął w XIV wieku; wieżę, pierwotnie drewnianą, zastąpiono w połowie XVII wieku murowaną, na chorągiewce dziś jeszcze widnieje rok 1755. Wieżę kościelną odnowiono w 1896 r., gruntowny remont kościoła był w 1927 r. Pierwotny zamiar wyniesienia kościoła do rzędu archiprezbiterialnych (ecclesia primaria) nie doszedł do skutku. O konsekracji kościoła nie mógł się już wizytator Strzesz (1670) niczego dowiedzieć.
Tytuł kościoła – świętego Jakuba apostoła, dowodnie istniał już w 1647 roku, a niezawodnie od samego początku. Kolatorem był wówczas rząd polski, jako następca komisji kolonizacyjnej. Wcześniej kolatorstwo tej świątyni posiadali miejscowi dziedzice od roku 1516, a pierwotnie biskupi chełmińscy, względnie kapituła chełmińska.
Z ważniejszych zabytków tego kościoła wymieniono barokowy ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej i umieszczonym nań napisem Christophorus In Sumowo Elzanowski ad laudem Dei comparavit Anno Domini 1597. Była tam wówczas monstrancja barokowa „pięknej roboty” i pieczęć kościelna z roku 1775. Jak wskazano – główną uroczystość odpustową św. Jakuba obchodzi się 25 lipca, względnie w następną niedzielę. W archiwum parafialnym parafii Bobrowo spoczywały wówczas księgi metryczne „bapt. i mort. 1771-, copul. 1776” zawierające zapewne datację chrzcin, zgonów i zawarcia małżeństw w tym czasie. Proboszcz prowadził też „Liber perceptorum et expensarum” z roku 1771, w której wpisywał wpływy i wydatki parafialne. W plebanii spoczywała też bulla ojca świętego Piusa VII, zawierająca klątwę na tych, którzy spiski czynili przeciwko głowie Kościoła z roku 1809.

W Bobrowie istniała kaplica św. Walentego i szpital

Ciekawą sprawą może być opis dawniejszych kaplic, które znajdowały się w okolicy, a nie przetrwały zawieruchy czasów. Otóż w XVII wieku na jednym ze wzgórz Bobrowa miała znajdować się kaplica św. Walentego. Obiekt ten zawalił się jednak już przed 1670 r., a z materiałów budowlanych, zapewne w postaci bali i desek, bobrowski dziedzic kazał w swoim majątku pobudować lamus, czyli składzik na rupiecie gospodarskie. Z opisu wynika ponadto, że w Kruszynach Szlacheckich w 1804 r. stała prywatna kaplica Czapskich.
Z bractw i stowarzyszeń działających na terenie parafii Bobrowo w 1928 r. wymieniono Bractwo Trzeźwości, działające od 4 listopada 1855 r., Apostolstwo Modlitwy, istniejące od 28 kwietnia 1927 r. W roku 1927 utworzono ponadto Papieskie Dzieło Rozkrzewienia Wiary, które skupiało 45 członków. W parafii działało też Stowarzyszenie Młodzieży Katolickiej, zrzeszające wówczas 62 osoby. Parafia z proboszczem na czele w 1928 r. prowadziła szpital dla czworga ubogich. Szpital działał w oparciu o statut z roku 1852.
W tym czasie proboszczem w Bobrowie był ksiądz Alfons Sentkowski. Duchowny urodził się 21 października 1872 r. w Słupie, w powiecie grudziądzkim. Święcenia kapłańskie otrzymał w prima aprilis – 1 kwietnia 1899 r. Instytuowany został 3 kwietnia 1907 r. Zanim został proboszczem w Bobrowie, był wikariuszem w św. Wojciechu, Skarszewach i w Radowiskach.

CZYTAJ TAKŻE: Legendy z okolic Brodnicy. O karbowskim upiorze

Zgodnie z zamieszczonym w książce opisem, w 1928 r. w Bobrowie działała szkoła powszechna mieszana z obsadą 1 nauczyciela katolickiego i 1 nauczyciela ewangelickiego. Dwuklasowa szkoła liczyła 76 dzieci katolickich i 2 ewangelickie. Podobnie było w Grzybnie, gdzie w szkole mieszanej z obsadą 2 nauczycieli – katolickiego i ewangelickiego – w jednoklasowej szkole kształciło się 46 dzieci katolickich i 11 ewangelickich. Podobnie rzecz się miała z oświatą w Kruszynach Szlacheckich, gdzie przy obsadzie 2 nauczycieli – katolickiego i ewangelickiego – w jednej klasie uczyło się 66 dzieci katolickich i 2 ewangelickie. Również w Wądzynie działała szkoła mieszana, w której uczyło wzorem poprzednich placówek 2 nauczycieli. W klasie nauki pobierało tu 29 uczniów z rodzin katolickich i 9 z ewangelickich. Podobnie było w Wichulcu, gdzie 2 nauczycieli kształciło w jednej klasie 45 dzieci katolickich i 5 ewangelickich. Nieco inaczej rzecz się miała w Zgniłobłotach. Tam w mieszanej szkole uczyło 2 nauczycieli katolickich i 1 ewangelicki, a w 3 klasach nauki pobierało 94 uczniów z rodzin katolickich i 28 z rodzin ewangelickich. W tym czasie w Sumowie działała szkoła mieszana z obsadą 1 nauczyciela katolickiego i 1 ewangelickiego, a w jednej klasie uczyło się 61 uczniów z rodzin katolickich i 1 z rodziny ewangelickiej. Tylko w Sumówku działała szkoła stricte katolicka, ale z obsadą 1 nauczyciela katolickiego i 1 nauczyciela ewangelickiego. W 1 klasie nauki pobierało 65 dzieci z rodzin katolickich.

Miejscowości należące do parafii to: Bobrowo, Czekanowo (niem. Schaken), Grzybno (Griewenhof), Szlacheckie Kruszyny, Najmowo (Neyman), Szlacheckie Sosno, Sumowo (gr. Summe), Sumówko (kl. Summe), Wądzyn (Wanzino), Wichulec (Eichholz), Zgniłobłoty (Faulenbruch, 1897 – Königsmoor).
Ważniejsze wydarzenia historyczne tych okolic opisano tak: „Rycerz Jan z Kruszyn porwawszy w 1371 roku biskupa Wikbolda w zamku chełmżyńskim, więził go w Słoszewach, za co skazany został na fundację wikarii. – Jan z Wichulca (von Eichholz), jeden z najzamożniejszych i najwpływowszych członków związku jaszczurczego był współzałożycielem w 1440 r. związku pruskiego, w 1456 r. starostą brodnickim. Bobrowo, niegdyś gród – grodzisko dziś jeszcze istnieje nad jeziorem – odstąpił książę mazowiecki Konrad Chrystianowi, biskupowi pruskiemu, w 1222 r., mocą ugody zawartej w Lonyz (zapewne w Łowiczu), w 1246 r. przeszło ono na własność biskupa chełmińskiego na podstawie darowizny wielkiego mistrza, w 1251 r. było własnością kapituły chełmińskiej, która miała tu założyć kościół i klasztor według swej reguły, tj. św. Augustyna, lecz fundacja ta nie weszła w życie już dlatego, że kapituła przyjęła niebawem regułę krzyżacką. – W roku 1516 odstąpił biskup Konopacki Bobrowo, które z biegiem czasu znowu stało się własnością biskupią, chorążemu chełmińskiemu Hojce ze Smoląga w zamian za dobra płowęskie. Odtąd było Bobrowo majątkiem szlacheckim do czasu nabycia przez komisję kolonizacyjną w roku 1887”.

Na podstawie:

Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928.
R. Stawski, Gmina Bobrowo – historia, zabytki, ludzie, Bobrowo 2014.