Tajemnica kraty Działyńskich w brodnickiej farze

Wiele na to wskazuje, że kratę obecnie zdobiącą wejście do kaplicy św. Krzyża w brodnickiej farze, przeniesiono kiedyś ze znajdującej się przy prezbiterium kaplicy Działyńskich

O tajemnicach kaplicy Działyńskich w brodnickiej farze pisałem wcześniej.

Jakub Fankidejski (1844 – 1883) – ksiądz, historyk regionalny, wikariusz katedralny i nauczyciel Collegium Marianum w Pelplinie, podając w roku 1880 wyniki lustracji fary i kaplicy Działyńskich z roku 1670, pisał: „W prezbyteryum na stronie południowej widać było dawniej drzwi w żelazne kraty gustownie wyrabiane. Zdobiły je herby Ogończyk i Łodzia, znak najlepszy, że prowadziły do kaplicy Działyńskich”.

Jak podaje Katalog Zabytków Sztuki w Polsce: „Wejście do kaplica Krzyża Św. z kruchty zach. ostrołukowe, w nim krata ozdobna, renesansowa, z literami LT i cyfrą 71 (być może końcówka daty 1571) oraz kartuszem i herbami Ogończyk (Rafała Działyńskiego?) i Łodzia (jego zony Katarzyny z Górków) …”. Herby umieszczono w okrągłym polu trzymanym przez dwa lwy.

CZYTAJ TAKŻE: Niezwykłe drzwi z Brodnicy

Czyżby kratę ze zdewastowanej w prezbiterium kaplicy Działyńskich przeniesiono do wejścia do kaplicy Krzyża Św.? W każdym razie w części opisów pochodzących z rożnych stuleci, krata jakby ta sama. Nowy element – nie wspomniany przez Fankidejskiego – to „LT i cyfra 71” jak podają nieodróżniający cyfr od liczb autorzy katalogu.

Tajemniczy kod

Autorzy tacy jak Heise czy Birkholtz podają za to, bez uzasadnienia, liczbę 1671 jako rok utrwalony na kracie. W tym miejscu należy jednak zauważyć, że litera T w starym rzymskim zapisie oznacza 160 (w nowym nie występuje), a L to 50. W żaden sposób się to w 1671 nie składa. Poza tym jaki sens miałoby zastępowanie (tylko) dwóch cyfr dwiema literami? Liczba 71 uzupełniana dwiema cyframi z przodu nie stanowi w efekcie żadnego istotnego roku, który można by połączyć z wydarzeniami związanymi z farą czy życiem Działyńskich.

Nie chodzi o rok

Napis na kracie „LT 71” jest – moim zdaniem – skrótem łacińskiego „LUTHERI THESIS 71” (po niemiecku Luthers These 71), tzn. „LUTRA TEZA 71”. Wśród 95 numerowanych postulatów Lutra, które miały naprawić stosunki w Kościele katolickim, teza 71 (teza, w sensie idea, przesłanie) jest dowodem lojalności jej autora wobec papieża. Teza ta brzmi „Kto przeciw prawdzie apostolskiego odpustu mówi, niech będzie przeklęty”. Reformator protestował przeciwko kupczeniu odpustami, nie negował jednak ich mocy i prawa papieża do ich udzielania. Jest to, zdaniem teologów, najbardziej zaskakująca teza, która być może uratowała jednak jej autora przed stosem.

Element kraty – „LT 71” (Foto S.A.)

Nie sposób za to odpowiedzieć na pytanie, kiedy dokładnie krata powstała i czy element „LT 71” był od pierwszego momentu jej częścią składową. Relacja Fankidejskiego sugeruje, że w roku 1670 kraty już przy ruinie kaplicy Działyńskich nie było; o kracie przy kaplicy Św. Krzyża autor jednak też nie wspomina.

Co jeszcze znajduje się na kracie

Żelazna krata u wejścia do kaplicy Św. Krzyża, pełna jest chrześcijańskich symboli.

Widoczne u dołu naczynie symbolizuje tu źródło poczęcia. Wszystkie roślinne elementy, przedstawione tuż przed przekazaniem życia następnemu pokoleniu (dojrzałe owoce, szyszki, rozwinięte kwiaty) tak samo jak i ptaki na gnieździe, czerpią swoją życiową moc z tego właśnie źródła. Symbolizują ciągłe odradzanie się i tym samym kontynuację życia. Pnący się powój to znak wierności i wiecznego życia duszy, mimo śmierci ciała. Truskawka, jako że rodzi kwiaty i owoce w tym samym czasie, jest symbolem Marii uważanej za dziewicę i jednocześnie matkę (mater et virgo). Powtarza się też wielokrotnie zgrupowanie trzech elementów symbolizujące Trójcę Świętą.

Jeszcze wyżej wkomponowano w kratę równoramienny tzw. grecki krzyż, symbol Chrystusa.

Nad kratą umieszczono lilię, stary i szeroko rozpowszechniony symbol światła, nadziei i wiecznego życia. Biblia mówi o liliach jako symbolu oddania się Bogu.

W centralnym miejscu kraty widoczna jest liczba 8. Tak jak liczbą Starego Testamentu jest liczba 7 (tworzenie świata i szabat – dzień odpoczynku), tak liczbą Nowego Testamentu jest liczba 8, oznaczająca nowy początek (znak ∞ podobny do leżącej ósemki, jako matematyczny symbol nieskończoności, wprowadzony został dopiero w 1655 roku). Ósmy dzień, to nowy rozdział po 7-dniowym cyklu tworzenia, to powtórne przebudzenie do życia. Dzień zmartwychwstania Chrystusa nazywany jest „ósmym dniem”. Osiem osób uratowanych w arce, zaczęło budować nowy świat. Akt obrzezania i zawarcie tym samym przymierza z Bogiem następuje ósmego dnia po urodzeniu. Wiele chrzcielnic, nawiązując do rozkwitającego na nowo życia, ma kształt ośmiokąta.

Krata przeniesiona z kaplicy Działyńskich

Cała stalowa kompozycja opatrzona w herby rodzinne przedstawia nadzieję na nowe, wieczne życie pozagrobowe i wydaje się być przeniesioną w to miejsce (kiedy?) kratą z grobowej kaplicy Działyńskich. Heise wymienia ją w 1891 r. w dzisiejszym już miejscu, opisując jednocześnie jako złamaną (durchbrochene Gitterthür). Gdyby nie demaskujące „LT 71”, krata mogłaby być uznana za „obiekt katolicki”. Wyraża jednocześnie „umiarkowany” ewangelicyzm Działyńskich, co biorąc pod uwagę okres ich życia przypadający na szukanie jeszcze przez obie konfesje nowych dróg, wydaje się oczywistym. Na jakiej podstawie niektórzy autorzy nazywają Działyńskich „gorliwymi” luteranami i co właściwie chcą przez ten wartościujący, i tym samym często czytelnikiem manipulujący przymiotnik przekazać, jest dla mnie niejasnym.

Zważywszy okres korzystania ewangelików z fary jak i ewentualnych bezpośrednio zainteresowanych członków rodziny, kratę zainstalowano w kaplicy Działyńskich w latach 1572 – 1598.

Jak wygląda krata obecnie

Obecny stan kraty wskazuje na dalece niefrasobliwe obchodzenie się z nią przez minione lata. Ubytki, których przyczyn powstania można się tylko domyślać, uzupełniano bez uwzględnienia pierwotnych motywów. Przesunięta oś symetrii dolnej części konstrukcji względem górnej, zakończonej u szczytu ostrym łukiem, wskazuje na „dopasowywanie” kraty do nowego miejsca.

Krata u wejścia do kaplicy św. Krzyża. Foto S.A., 23.04.2019 r.

Niektóre elementy stały się też z czasem mało czytelne. Szukam podobnych na innych obiektach. Jeden z nich znajduję przez przypadek w pięknym, alzackim Colmar. Krata w oknie budynku zbudowanym w stylu gotyckim w 1480 r. i rozbudowanym w okresie renesansu, ma bardzo podobne w kształcie twarzo-liście jak brodnicka. Na marginesie: w budynku urodził się Jean Rapp (1771 – 1821), syn dozorcy ratusza. Jako gubernator Gdańska bronił miasta przed Rosjanami przez prawie rok po wycofaniu się sił Napoleona z Rosji.

Mamy w brodnickiej farze kratę, która okazuje się nie być tylko „ładnie” kiedyś połączonymi prętami, mamy i związaną z nią historię. Może nadejdzie i czas fachowej restauracji i tego obiektu, który swoją symboliką wykracza ponad podziały i jest odbiciem naszej kultury, wiary i nadziei.

Stefan Albrecht
[email protected]
5.05.2020

Na podstawie:

* Jakub Fankidejski, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej : podług urzędowych akt kościelnych, Pelplin 1880
* Praca zbiorowa, Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Tom XI, Zeszyt 2, Warszawa 1971
* Heise, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Strasburg, Danzig 1891, str. 444
* C. Steinbrecht, Preussen zur Zeit der Landmeister, J. Springer, Berlin 1888, str 82
* Rudolf Birkholz, Der Kreis Strasburg, Osnabrück 1981, str. 329
* Hans Plehn, Geschichte des Kreises Strasburg in Westpreussen, Leipzig 1900, str. 225
* Ks. Alfons Mańkowski, Prałaci i Kanonicy Katedralni Chełmińscy od założenia kapituły do naszych czasów, TN Toruń 1928
* Heinz-Mohr, Gerd, Lexikon der Symbole, Herder, Freiburg im B. 1991
* S. Bodniak, Działyński Rafał, Polski Słownik Biograficzny, t. 6, Kraków 1948
* https://mathepedia.de/Roemische_Zahlen.html