Brodnicka Fara kryje liczne tajemnice związane ze swoją historią. Można się choćby zastanawiać co znajdziemy za tymi wrotami, których dziś nikt z parafian nie otworzy. A dzieje tego fragmentu kościoła sięgają czasów, gdy rządzili nim luteranie
Około roku 110 n.e. Ignatius z Antiochii (dziś Antakya w południowej Turcji) jako pierwszy użył w chrześcijańskiej literaturze pochodzące z j. greckiego słowo „katolicyzm”, przypisując mu sens „wszystko obejmujący”. Gdzie jest Chrystus, tam jest i Kościół katolicki – pisał. Pod koniec XIII w. katolicyzm objął i teren dzisiejszej Brodnicy, czego widocznym po dziś symbolem jest wzniesiony w następnych latach kościół farny. W drugiej połowie XVI w. farę przejęli inni wyznawcy Chrystusa, chrześcijanie popierający krytyczne spojrzenie na praktyki Kościoła, mnicha augustyńskiego – Marcina Lutra (1483 – 1546).
Istotą tego innego widzenia i związanych z nim żądań reform Kościoła katolickiego, był protest Lutra wobec handlu odpustami za grzechy, kupowanie niejako łaski bożej za pieniądze, oraz przerost znaczenia rożnych świętych czy stosunkowo rzadko wymienianej w Biblii Marii w porównaniu z Chrystusem i Bogiem Ojcem.
[ZT]25878041[/ZT]
Postulujący zmiany Luter twierdził: „Największą relikwią, jaką posiadamy, jest słowo naszego Pana – ewangelia” (skąd i pojęcie „ewangelicy”, określenie „luteranizm” Luter zwalczał). Nie był przeciwny czci oddawanej Marii; pozostawił w swoim koncepcie takie święta jak Ofiarowanie Pańskie, Nawiedzenie Najświętszej Marii Panny czy Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny. Nie odrzucał też świętych, a jedynie inaczej definiował ich rolę w Kościele (św. Krzysztof; Czas Brodnicy z listopada 2017 r.). Aby przekonać katolików o słuszności swojego punktu widzenia, polecił wiernym czytanie Biblii; Nowy Testament przetłumaczył ze starogreckiego na j. niem. w 1522 r., Stary Testament ze starohebrajskiego i aramejskiego w roku 1534. Luter, w przeciwieństwie do szwajcarskich kalwinistów, nie był rewolucjonistą. Mimo to, jego widzenie doprowadziło do rozłamu w Kościele, a proces równoległego reformowania obu nurtów, ciągnął się od 1517 r. (rok ogłoszenie tez / postulatów pod dyskusję przez Lutra) do końca Wojny Trzydziestoletniej w Niemczech w 1648 roku. „Rozszczepianie” się Kościoła i wprowadzanie zmian było znacznie wolniejsze niż się to powszechnie dziś wydaje. Luter, głęboko zakorzeniony w średniowieczu, po rozłamie próbował zabrać do swego „obozu” możliwie wiele form „starej” wiary. Matka Boża wciąż była obecna w jego kazaniach, w jego pokoju wisiał obraz Marii czczonej już w czasach starożytnych, o czym świadczy najstarsza zachowana do niej modlitwa o rdzeniu tekstowym pochodzącym z przełomu III / IV w.:
[ZT]25415161[/ZT]
„Pod Twoją obronę uciekamy się, święta Boża Rodzicielko, naszymi prośbami racz nie gardzić w potrzebach naszych, ale wybaw nas od wszelakich niebezpieczeństw Panno chwalebna i błogosławiona”.
Maria ma więc chronić grzeszników i przed gniewem Bożym. W mediacji i pojednaniu z Bogiem konkuruje jednak z Chrystusem. Chrześcijanie powinni, zdaniem Lutra, bezpośrednio zwracać się do Odkupiciela czy Boga Ojca. Po latach reformator odrzucił i kult Marii, a po jego śmierci kult całkowicie w drugiej połowie XVI w. w ewangelickiej kulturze zaginął.
Okres reformacji przypada na panowanie w Brodnicy Rafała Działyńskiego herbu Ogończyk (1510 – 1572), starosty brodnickiego i kowalewskiego w latach 1542 – 1572 i jego syna Łukasza (1556 – 1583) – starosty brodnickiego w latach 1572 – 1583.
Zarówno ojciec, jak i syn byli ewangelikami i z czasów ich panowania pozostały w Brodnicy takie pamiątki jak ozdobna krata chroniąca obecnie wejście do kaplica Św. Krzyża w farze, czy renesansowe dzwony na wieży ratuszowej. Łacińską inskrypcję na większym z nich udało się odczytać dopiero w roku 2016 (Czas Brodnicy z 30.12.2016) i można ją, używając współczesnego języka, sformułować jako „DZIĘKUJEMY SYNOWI BOŻEMU, KTÓRY PRZYSZEDŁ NA ŚWIAT BY ODKUPIĆ NASZE GRZECHY“. Tak więc i w inskrypcji odbija się zalecenie Lutra bezpośredniego zwracania się do Boga.
Jakub Fankidejski (1844 – 1883) – ksiądz, historyk regionalny, wikariusz katedralny i nauczyciel Collegium Marianum w Pelplinie, podając w roku 1880 wyniki lustracji fary i kaplicy Działyńskich z roku 1670, pisał:
„W prezbyteryum na stronie południowej widać było dawniej drzwi w żelazne kraty gustownie wyrabiane. Zdobiły je herby Ogończyk i Łodzia, znak najlepszy, że prowadziły do kaplicy Działyńskich. Zbudował ją przed r. 1517 Działyński, starosta brodnicki i kowalewski; w niej też wraz z małżonką został pochowany. Oprócz nich spoczywał także w tej kaplicy biskup Jan Rakowski, sufragan chełmiński. – Niestety, w czasie częstego panowania u fary dysydentów i Szwedów została doszczętnie zburzona kaplica Działyńskich: ks. kanonik Strzesz pisze o niej r. 1670, że liche już tylko po niej widać było szczątki. Nawet umarłym nie przepuszczono: piękne nagróbki z napisami wyłamane i potłuczone, groby otwarte! Resztki tylko kamiennej płyty z nad grobu Działyńskich uratowano; na niej był napis o małżonce fundatora z wyrytą liczbą 1517. Umieszczono potem tę płytę w prezbyteryum przed drzwiami. Później gustowne wejście zupełnie zamurowano, tak że po starej familijnej kaplicy nie pozostało ani znaku”.
Jest oczywistym, że rok budowy kaplicy (jeśli dający się poprawnie z resztek odczytać) nie świadczy o konfesji w niej chowanych. Zmarły w 1545 r. Mikołaj Działyński – jak należy przyjąć, fundator kaplicy (jego syn, Rafał, miał wówczas pięć lat) – mógł w pierwszym pokoleniu „zdążyć” przejść na ewangelicyzm. I dalsze szczegóły: pochowany wraz z małżonką, widoczne herby Ogończyk i Łodzia. Krótko mówiąc, chodzi o ewangelików, Rafała (zm. 1572) i jego małżonkę (zm. 1570), a nie o jego ojca Mikołaja z żoną z domu Fogler ze Studziannej Wody na Śląsku. O Łukaszu (zm. 1583), synie Rafała, Fankidejski wprawdzie nie wspomina, ale jako ewangelik i starosta brodnicki też z pewnością znalazł miejsce spoczynku przy rodzicach. Dokładna data śmierci wymienionego w doniesieniu sufragana chełmińskiego, Jana Rakowskiego – pochowanego również wg ks. Fankidejskiego i ks. Mańkowskiego w tej kaplicy – nie jest znana, ale wiadomo, że żył jeszcze w 1659 r.
Tak więc można by wnioskować, że katolickiego vice biskupa pochowano po roku 1659 – w godnej tego aktu swym technicznym stanem – kaplicy, będącej własnością i zajmowaną przez ewangelików Działyńskich, która to kaplica 10 lat później – cały czas w okresie przynależności fary do katolików – okazała się być już tylko ruiną!
[ZT]25334586[/ZT]
Poprawna interpretacja wydarzeń, nie stojąca jednak w sprzeczności z doniesieniem Fankidejskiego, a wprowadzająca do niej jedynie chronologię, wydaje mi się być następująca: pamięć po ewangelikach Działyńskich usunęli z kaplicy po roku 1598 katolicy, a o tym, że duch chrześcijański konfesji nie łączył, świadczą choćby losy zwłok starościny brodnickiej w latach 1605 – 1625, królewskiej siostry, ewangeliczki Anny Wazy. Po roku 1659, pochowano w „zwolnionej” przez Działyńskich kaplicy, katolika Jana Rakowskiego. „Zatarcie się” zaś miejsca jego spoczynku pozostaje tajemnicą przypadającą na okres znajdowania się fary w katolickim ręku. W każdym razie wizytujący w roku 1670 farę kanonik Strzesz, zastał już tylko ruinę kaplicy.
Gwoli informacji: katolicka fara przeszła pierwszy raz w ręce ewangelików, najpóźniej w roku 1568; pojawił się wówczas pierwszy „Pfarr-herr” (= pan fary). W marcu 1598 fara powróciła do katolików, aby w październiku 1628 znów służyć krótko ewangelikom, jako że już w listopadzie powrócili do niej katolicy. W lutym 1629 świątynię znowu przejęli ewangelicy, a w listopadzie tego samego roku – katolicy, którym świątynia służyła tym razem do listopada 1655 r., kiedy to znów zawładnęli nią ewangelicy. Jesienią 1659 roku fara wróciła ostatecznie w ręce katolików. Krótkotrwale roszady, spowodowane były głównie stacjonowaniem w Brodnicy związanych z ewangelicyzmem Szwedów.
[ZT]24773785[/ZT]
Sprowadzenie do Brodnicy w 1554 r. ewangelickiego Prediger-a (= kaznodziei) nie jest jednoznaczne – co przyjmują jednak niektórzy autorzy – z przejęciem fary przez ewangelików. Za czasów starościny Anny Wazy, ewangeliczki, fara służyła nadal katolikom i też nie stała się „ewangelicka”. Z faktu zarządzania farą, nie należy też wyciągać wniosku co do ilości wiernych danej konfesji. I tak np. przeprowadzona w 1742 r. wizytacja kościelna stwierdziła, iż wobec małej ilości katolików w mieście, ilość dzieci w przykościelnej katolickiej szkole elementarnej (na obecnej ul. Farnej 6), jest znikoma.
W latach 1994 – 1997 przeprowadzano badania pozostałości po kaplicy Działyńskich. Rewelacji – jak pamiętam – nie było, sufragan Jan Rakowski nam się nie odnalazł.
Fragment nagrobnej płyty ewangelika Mikołaja Działyńskiego (1540 – 1604) w bazylice w Nowym Mieście Lubawskim. W najwyższym punkcie epitafium – wiatrak.
W Nowym Mieście Lubawskim ród Działyńskich miał więcej szczęścia, ich kaplica zachowała się do dziś. Nagrobna płyta ewangelika Mikołaja Działyńskiego (1540 – 1604) przedstawia klęczącego pod krzyżem starostę. I tu nie ma świętych czy Marii. Tylko starosta i Chrystus.
W najwyższym punkcie epitafium – wiatrak. To znany w ikonografii chrześcijańskiej symbol przemienienia. Młyn mieli ziarno symbolizujące Słowo Boże („Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem było Słowo”) na mąkę, z której powstaje hostia – eucharystyczne ciało Chrystusa.
C. Steinbrecht podaje w 1888 r. za rządowym majstrem budowlanym Weissermel-em, wskazując na zewnętrzne drzwi do kaplicy: „wejście dla duchownych”. W wydanym w 1971 roku Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce, znajduje się zdjęcie z zamurowanymi drzwiami zewnętrznymi. Drugie drzwi do pomieszczenia, w którym obecnie przechowuje się sprzęt niezbędny do utrzymania czystości obejścia, znajdują się w wewnętrznej, południowej ścianie prezbiterium. Wewnętrzne wymiary kruchty wynoszą ca 3,5 m na 1,5 m.
CDN.
Stefan Albrecht
[email protected]
5.05.2020
Źródła:
* Jakub Fankidejski, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej : podług urzędowych akt kościelnych, Pelplin 1880
* Praca zbiorowa, Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Tom XI, Zeszyt 2, Warszawa 1971
* Heise, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Strasburg, Danzig 1891, str. 444
* C. Steinbrecht, Preussen zur Zeit der Landmeister, J. Springer, Berlin 1888, str 82
* Rudolf Birkholz, Der Kreis Strasburg, Osnabrück 1981, str. 329
* Hans Plehn, Geschichte des Kreises Strasburg in Westpreussen, Leipzig 1900, str. 225
* Ks. Alfons Mańkowski, Prałaci i Kanonicy Katedralni Chełmińscy od założenia kapituły do naszych czasów, TN Toruń 1928
* Heinz-Mohr, Gerd, Lexikon der Symbole, Herder, Freiburg im B. 1991
* S. Bodniak, Działyński Rafał, Polski Słownik Biograficzny, t. 6, Kraków 1948
* https://mathepedia.de/Roemische_Zahlen.html*https://www.bibelkommentare.de
* https://de.wikipedia.org/wiki/Unter_deinen_Schutz_und_Schirm
* https://www.zeit.de/2019/27/martin-luther-maria-madonnenkult-protestantismus-wittenberg
* https://pl.wikipedia.org/wiki/Święta_katolickie_w_Polsce
* https://www.noz.de/deutschland-welt/gut-zu-wissen/artikel/1636137/pastor-pfarrer-oder-priester-was-sind-die-unterschiede
*http://www.sejm-wielki.pl/b/5.367.51
0
0
0
0
0
0
5 0
Fascynujący artykuł. Bardzo bogata faktografia. Napisany z wielką starannością. Czyta się z zainteresowaniem. 14:34, 18.08.2023