Skąd Brodnica brała wodę

Dziś odkręcamy kran - i woda leci. Ale przed wiekami mieszkańcy Brodnicy musieli sobie radzić zupełnie inaczej. Do dziś na Dużym Rynku i Małym Rynku mamy widoczne ślady po publicznych ujęciach wody. Wystarczy iść i poszukać

Szukając na murach brodnickich domów tzw. reperów, czyli znaków wysokości geodezyjnej, zwróciłem uwagę i na inne relikty z pruskiej przeszłości Brodnicy. Mowa o żeliwnych tabliczkach informujących o ujęciach wody. W centrum miasta znajdują się dwie; jedna na budynku na Małym Rynku 3, druga na posesji nr 16 przy Dużym Rynku. Na każdej z tabliczek znajduje się napis „Brunnen” i podane są dwie liczby. W przypadku Małego Rynku są to liczby 0,40 i 7,10 oznaczające, że aby znaleźć ujęcie, należy od środka tabliczki przesunąć się w kierunku wskazanym strzałką o 0,40 metra, a następnie prostopadle do tabliczki (czy ściany domu) przemieścić się o 7,10 metrów od domu. W przypadku Dużego Rynku są to liczby 0,85 i 18,40; kierując się nimi, trafimy w środek wykopanej w 1998 r. studni.

Widokówka: Mały Rynek w latach 1910 – 1920. Z lewej strony widoczna pionowa konstrukcja czerpania wody

Tabliczki nie podają, w jaki sposób znaleziona w tych miejscach woda gruntowa była transportowana na powierzchnię ziemi. Na niektórych starych widokówkach, na których np. ul. Hallera nazywała się jeszcze Wilhelm-Strasse, można zauważyć, że tabliczki te wiszą obecnie nadal w tych miejscach, w jakich je wcześniej umieszczono. Przy lewej krawędzi widokówki przedstawiającej Mały Rynek w latach 1910-1920, widoczna jest nad ujęciem wody wielokątna konstrukcja, której szczegółów nie sposób jednak rozpoznać. Być może była to jeszcze ręczna pompa, a może już umieszczony w tym miejscu kran kończący odnogę miejskiego wodociągu, jako że przy Bramie Chełmińskiej widoczny jest już hydrant. Miejsce byłej studni łatwo na płycie Małego Rynku zauważyć po dziś dzień.

Foto S.A.: Mały Rynek kilka lat temu. Widoczne zagłębienie w miejscu pruskiego ujęcia wody

W tym miejscu istotna uwaga; w technicznym jęz. niemieckim Brunnen (= studnia) oznacza punkt ujęcia wody i nie mówi nic, w jaki sposób wodę czerpano na powierzchnię ziemi. Mogły to być pompy różnej konstrukcji (Pumpbrunnen), czy wiadro na tyce lub kołowrót z łańcuchem (Ziehbrunnen).

Wodociągi już w XVI wieku

Zgodnie z grecką mitologią wynalazcą studni jest niejaki Danaos, co przytaczam tu tylko na dowód, że budowa ujęć wody jest nieomalże tak stara jak i ludzkość. Najstarsza znana studnia w Europie Środkowej zbudowana została 5 tys. lat p.n.e.

Wróćmy jednak do Brodnicy i czasów, które fachowcy potrafią stosunkowo dokładniej datować, choć i tu niejednokrotnie kłopot. I tak np. wiele źródeł podaje, że krzyżacki murowany zamek brodnicki powstał w pierwszej połowie XIV wieku. Meyers Konversations-Lexikon z 1888 r. donosi jednak, iż Brodnica (Strasburg) powstała w 1285 r. obok istniejącego już w 1268 r. zamku (Burg).

Jakby nie było; protokół lustracji z 1565 r. wymienia prócz zamkowej studni, używanej w okresie oblężenia, dwa wodociągi mające swój początek w odległym od zamku o ca 1,9 km jeziorku (Teich) położonym na Miejskim Polu. Jeden z wodociągów doprowadzony był do kuchni leżącej poza zamkiem, drugi biegł obok murów miasta bezpośrednio do twierdzy i rozdzielał się w przedsionku wewnętrznego dziedzińca na przewody prowadzące do kuchni zamkowej, warzelni piwa, dwóch ogrodów oraz do łaźni i stajni znajdujących się na przedzamczu.

Studnia na ulicy Jatki?

Niejaki Friedrich Samuel Bock w 1782 roku pisał: „Niewiele jest miejsc w Prusach Wschodnich i Zachodnich, gdzie nie można znaleźć wody na głębokości 6 Fuss (ca 2 m) … W Królewcu w roku 1755 [o około 40 tys. mieszkańców] znajdowało się 1370 ujęć wody”.

Hans Plehn w swojej powszechnie znanej pracy „Strasburg-Kreisgeschichte” z 1900 r. na s. 191 podaje, że w księdze sądowej z XVI wieku wymienia się Fleischerstrasse (dziś Jatki), na której znajdowało się publiczne ujęcie wody. Choć ręczne pompy stosowali już Rzymianie, być może w tamtych czasach znajdowała się w tym miejscu płytka, otwarta studnia.

Z chwilą pobudowania sieci wodociągowej i jej stopniowego rozszerzania, indywidualne ujęcia wody stały się zbędne. Rudolf Birkholz w swojej książce „Der Kreis Strasburg” na s. 262 podaje rok 1910 jako rok oddania w mieście sieci wodociągowej do użytku, ten sam rok cytuje prof. Szczepan Wierzchosławski w znanej pracy zbiorowej „Brodnica, siedem wieków miasta“, przy czym żaden z nich nie podaje źródeł swojej wiedzy. R. Birkholz publikuje na dodatek w cytowanej pozycji na s. 265 zdjęcie rynku brodnickiego z hydrantem na pierwszym planie i podpisuje je jako widok z roku około 1906, czym przeczy sam sobie. Spróbujmy w takim razie dojść prawdy inną drogą. Dokładniejsza analiza podyktowana jest także faktem, iż mamy tu do czynienia ze stykiem źródeł polskich i niemieckich, przy czym obydwaj autorzy piszą o odległych im już czasach.

Ponad 100 lat wodociągów w mieście

Pan Stanisław Wiśniewski, kierownik Działu Technologicznego Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji umożliwił mi wgląd do skromnej, jeszcze istniejącej dokumentacji mówiącej o historii powstania brodnickiej sieci wodociągowo-kanalizacyjnej. Dokument z grudnia 1961 opisuje 10 ujęć wody, z tego 5 wykonanych w 1908 roku, jedno o nieznanym roku wykonania, inne po roku 1920. Dokument z marca 1963 mówi o pruskich geologicznych odwiertach w 1901 (146 m) i 1906 (100 m) wykonanych w celu orientacji w budowie geologicznej najbliższych okolic Brodnicy. W tym samym dokumencie czytamy: „Ujęcie wody oraz sieć wodociągową na terenie Brodnicy wykonano w 1905 r.”. W dokumentach powstałych po 1973 roku stwierdza się „Ujęcie miejskie w Brodnicy powstało w 1905 r.”. Jest jednak oczywistym, że sieć wodociągowa nie może funkcjonować bez ujęć wody, które powstały zgodnie z dokładną w tym miejscu dokumentacją, dopiero w 1908 roku. Rok 1905, jako rok powstania sieci wodociągowej, należy tym samym odrzucić.

Na mapie Brodnicy/Strasburg in Westpr. sporządzonej w 1909 roku przez starszych oficerów Benecke i Reutera (w Prusach sporządzaniem map zajmowali się wojskowi) i wydanej w 1911 r. naniesiono już położoną na Miejskim Polu wieżę ciśnień i stację filtrów i pomp (Wasserwerk) umiejscowioną między koszarami a rzeźnią.
Całość układa się tym samym w logiczny ciąg: w 1908 ujęcia wody, w 1909 wieża ciśnień i stacja pomp, w 1910 po wykonaniu prac ziemnych na terenie Brodnicy, jak należy przypuszczać – woda z kranów w mieszkaniach. Nie przez przypadek oddano do użytku w tym samym 1910 roku miejską elektrownię; pompy tłoczące wodę były już, jak przypuszczam, elektryczne, a nie parowe.
Jako ciekawostkę dodam za Birkholzem, że wieżę ciśnień pobudowano w miejscu rozebranej w 1818 roku miejskiej szubienicy. Materiał z szubienicy zużyto zaś do pobudowania jednego z obiektów należących do kompleksu budynków związanych z Farą.
Niewdzięczne zadanie ustalenia, o który obiekt chodzi, pozostawiam innym.

Na dawnych widokówkach

Datując zdjęcia Brodnicy, można mieć tym samym pewność, że np. widokówka, na której widoczny jest hydrant, powstała po roku 1909. Mimo iż w tym samym roku uruchomiono w Brodnicy elektrownię, widoczne słupy i przewody wymagają za to dokładniejszej analizy. Na starszych widokówkach są to przewody telegraficzne, a nie elektryczne. W krajach niemieckich sieć telegraficzną pobudowano około 1850 r. W tym samym czasie zaczęto też ściśle przestrzegać pisowni nazw miast (telegram musiał dojść do Strasburga w Westpreußen, a nie np. do Strassburga w Alzacji). Stacja telegraficzna w Toruniu mająca bezpośrednie połączenie z Brodnicą, Warszawą, Grudziądzem, Poznaniem, Bydgoszczą, Chełmnem i innymi miastami powstała już w 1855 r.


Fragment widokówki: widok z obecnej ul. Hallera w roku ca 1910. Widoczna pruska tabliczka informacyjna, po lewej stronie za apteką, Hotel de Rom / Hotel Rzymski

Analizując widokówki z minionych lat, sięgnąłem między innymi po album „Pozdrowienia z Brodnicy, jakiej już nie ma” autorstwa M. Marciniaka. Pięknie wydany album, sfinansowany i dedykowany mieszkańcom Brodnicy przez p. Beatę i Mariana Żebrowskich polecam wszystkim miłośnikom Brodnicy. Mimo że widokówki są cennym materiałem poznawczym, często trudno jest na nich prawidłowo ocenić odległość między dwoma, znajdującymi się w rożnych płaszczyznach, obiektami. Oddana „głębia” zdjęcia zależna jest od ogniskowej obiektywu aparatu fotograficznego, odległości „zakłamywać” może dodatkowo wretuszowany przez fotografa sztafaż (np. osoby). Nieznany jest też zazwyczaj rok wykonania fotograficznego ujęcia.

Ujęcie wody na Dużym Rynku, jako szczególny przypadek, przedstawię Czytelnikom w drugiej części mojego artykułu.

Stefan Albrecht
[email protected]

Źródła, poza podanymi w tekście:

Johannes Sembrzycki, „Westpreussische Schlösser im 16. Jahrhundert”, Altpreussische Monatsschrift, Königsberg in Pr. 1891-92; Friedrich Samuel Bock, „Versuch einer wirthschaftlichen Naturgeschichte von dem Königreich...”, Band 1, Dessau 1782; Der Kreis Thorn, Statistische Beschreibung von Steinmann, Thorn 1866, E. Lambeck