Okolice Brodnicy. Folwark w Słoszewach

Od średniowiecza starościński folwark w Słoszewach (obecnie gmina Bobrowo) był jednym z głównych tego typu gospodarstw w ziemi michałowskiej. Stał tu dwór i w pewnym oddaleniu gospodarcze budynki dworskie

Począwszy od roku 1322, nazwę wsi zapisywano w formach: Zchulusowe, Sulischow, Czulsow, Czolschaw, Czolshow, Czulschaw, Chulschau, Czolse, Czolssche, Schulschow, Sclosaw i od 1570 roku - Słoszewy.

CZYTAJ TAKŻE: Szlakiem zamków krzyżackich i Pana Samochodzika. Zapraszamy na rowerową wycieczkę po ziemi chełmińskiej [ZDJĘCIA]

Między XIV a XV wiekiem funkcjonował tu gród. Według zapisu z 1322 roku mieszkańcy wsi Małki mieli oddawać dziesięcinę plebanowi w Słoszewach, co sugeruje istnienie świątyni. W 1335 roku w układzie pokojowym z Zakonem król Kazimierz Wielki zrzekł się 50 łanów przed Słoszewami. W 1338 w pobliżu tej wsi miały być położone osady "Grabda" lub "Kantel". W 1375 roku wieś stanowiła własność rycerską Jana z Kruszyn, który więził tu biskupa chełmińskiego Wikbolda. Ten czyn odbił się wielkim echem nie tylko w Polsce - krnąbrny rycerz musiał za ten czyn ukorzyć się przed papieżem, by zdjąć klątwę, którą został obłożony. Z roku 1392 pochodzi informacja o działającym tu folwarku, stanowiącym własność Zakonu. Mianem folwarków określano wielohektarowe gospodarstwa rolne, których produkcja skierowana była głównie na zbyt. Obecne były one także na terenie starostwa brodnickiego.

Największe spośród nich, jak wykazują badania historyczne, mieściły się w Kruszynach, Dąbrówce i Słoszewach. Możliwość osiągnięcia potężnych zysków na handlu zbożem skłaniała do zakładania tego typu majątków najczęściej okoliczną szlachtę i samych starostów. Wyprodukowane tu zboże zawożono następnie lub spławiano Drwęcą do miast nadwiślańskich - Grudziądza lub Torunia, skąd trafiało do Gdańska. Tam natomiast kupowali je zagraniczni kupcy, którzy Bałtykiem transportowali je do innych państw. Podstawą działalności folwarków była produkcja zbóż, w mniejszym stopniu hodowla, gospodarka leśna i rybna. Działalność folwarczna opierała się głównie na pracy pańszczyźnianej (czyli bezpłatnej i przymusowej) gburów szarwarkowych lub częściowo odpłatnej (najem przymusowy) ludności wiejskiej. Historia folwarku w Słoszewach sięga średniowiecza.

CZYTAJ TAKŻE: Kiedyś w Brodnicy po Drwęcy pływano nie tylko kajakami. Planowano nawet port rzeczny [STARE ZDJĘCIA]

Praktycznie aż do roku 1772, czyli do pierwszego rozbioru Polski stanowił on własność królewską zarządzaną przez brodnickich starostów. Źródła historyczne z 1664 roku wymieniają tylko czterech urzędników folwarcznych i dwóch ratajów (ludność poddańcza) z czeladzią, których zatrudniano m.in. w folwarku w Słoszewach. Dzięki energicznym zabiegom Konstancji z Denhoffów Kosowej - starościny brodnickiej już 4 lata po zakończeniu wojny ze Szwedami (czyli w roku 1664) zdołano tu wybudować dwór mieszkalny dla urzędnika starosty. Oto opis folwarku w Słoszewach w roku 1664 : "... Dwór nowy, niedokończony na górze, Stodoły stare poprawy potrzebują. Urzędnicze budowanie nie złe. Mielcuch [słodownia] teraz w nim nie robią, bo nie dokończony. Sad przy folwarku. Łąk może być na sto wozów siana. W tym folwarku jest koni 3, krów 2, kur 6, gęsi 6, indyków 10. To wszystko jmć pani wojewodzina chełmińska po wojnie teraźniejszej [czyli polsko-szwedzkiej z lat 1655-1660] przysposobiła i pokupiła...". W roku 1663 zebrano tu tylko 24 korce jęczmienia, 60 korcy owsa i 3 korce grochu. Dokupiono ponadto 60 korcy żyta i wysiano. W roku 1738 w Słoszewach stał budynek folwarczny z drzewa kostkowego pokryty słomianym dachem "... 2 okna o 2 kwaterach, 1 całe, 2 potłuczone i deskami pozabijane, piec z kafli czerwonych prostych, okienko z kwaterami drewnianymi bez szkła, pułap z tarcic dobry, czeladnia pusta...". W pobliżu stało 7 chlewów, nowy spichlerz, owczarnia, wolarnia, wozownia, 2 stajenki i nowa wielka stodoła o 3 klepiskach i 4 sąsiekach. Całość ogrodzona była żerdzianym płotem " tylko z przyjazdu się obaliły [i] nie naprawione...".

Opis folwarku i wsi Słoszewy w roku 1765

Według opisu z roku 1765 w Słoszewach stał "... folwark w szachulec stary o 2 izbach, dach dobry, stodoły w szachulec dobre o 3 bojewiskach, a 4 sąsiekach, owczarnia w słupy i dyle zła, szopa także w słupy i dyle zła. Spichrz w szachulec dobry. Stajnia i kurniki w słupy i dyle dobre, dachy dobre. W tym folwarku wołów 15, koni 4, krów 9, jałowię 1...".Podany w spisie inwentarz stanowił jednak prywatną własność nie starostwa, lecz "JMP starościca dzierżawcy dzisiejszego". Na okalających folwark polach wsiewano 2,5 łasztów zboża. Nie podano natomiast danych na temat wysokości folwarcznych plonów.

We wsi Słoszewy mieszkał w tym czasie " Józef owczarz [który] ma chałupę w szachulec, stodołę w słupy i dyle, dachy dobre, ma wołów 2, krów 3, jałowego 3; roli ma w każde pole po morgów 3, płaci z owiec zimowego i roli zł 135". Mieszkało tam także 3 danników - niejaki Stanisław, Tomasz Piorkowski i Walenty Łukaszewski. Pierwszy posiadał własną chałupę oraz stodółkę i szopkę pod wspólnym dachem, gdzie utrzymywał 8 sztuk bydła rogatego. Obrabiał 3-morgowe poletko i oddawał 9 zł do zamku.

Drugi z danników mieszkał podobnie. Posiadał jednak tylko 4 sztuki bydła i płacił 10 zł 15 gr. Nie wiadomo jednak nic na temat wielkości jego gruntów rolnych. Trzeci z chłopów również mieszkał w szachulcowej chałupie, a 8 sztuk bydła utrzymywał w stodole. Płacił jednak najwyższy czynsz - 21 zł. We wsi mieszkało także 2 ratajów (Szymon i Marcin) pracujących w folwarku: "... Marcin rataj ma chałupę w szachulec dobrą, stodółkę i szopkę tak jak pierwszy; ma konia 1, bydła rogatego szt. 8; sieje także za pańskim pługiem i ordynaryję bierze, szarwarkuje co dzień dwojgiem". Oprócz ratajów w Słoszewach mieszkało także 4 ogrodników, czyli zubożałych chłopów, najczęściej pracujących w charakterze najemników w folwarku. Znane są tylko ich imiona: Jan, Wojciech, Andrzej i Filip. Ich pracę w folwarku określono następująco "... sieje za pańskim bydłem i ordynaryją [wynagrodzenie w naturaliach] bierze (...) szarwarkuje...". Nie byli to jednak ubodzy chłopi. Każdy z nich posiadał bowiem chałupę ze stodołą oraz utrzymywał od 4 do 6 sztuk bydła. Jednego z ogrodników - Filipa stać nawet było na to, by wynająć pomieszczenie (komorę) ceglarzowi (choć nie ma wzmianek o istnieniu cegielni w najbliższej okolicy Słoszew).

Karczma z gościńcem i kościół

We wsi stała także starościńska karczma z miejscami noclegowymi z zakontraktowanym przez zamek karczmarzem. Zbudowana była "w szachulec, dachy reperacyi potrzebne, na której mieszka Marcin, szynkujący piwo i wódkę; ma bydła rogatego szt. 4, koni 3, role ma od szynku. W tejże karczmie mieszka komornik Kochański, który zadłużony z karczemnego długu będąc na karczmie...". Lustratorzy w kilku zdaniach opisali także tutejszy kościół. Mury świątyni wymagały prawdopodobnie remontu, skoro w tym czasie były "wpół reparowane". Tylko połowa dachu pokryta była dachówkami. Nie wiadomo jednak, jaki był stan pozostałych części kościoła. "... Role były od [wielmożnego starosty] nadane z folwarku, lecz po śmierci JM ks. Puszczyńskiego do folwarku odebrane. Przy tym kościele jest stodoła z dala postawiona w szachulec, o 2 sąsiekach i jednym bojewisku; spicherek także w szachulec. Te budynki obydwa nowe i dachy na nich nowe...". Prawdopodobnie w takim mniej więcej stanie, jaki podano powyżej, słoszewski folwark został przejęty przez władze pruskie w wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku, a następnie przeszedł prawdopodobnie na własność niejakiego Sowińskiego.

Kolejni właściciele folwarku

W XIX wieku właścicielami majątku byli Alfred Kayser z Brodnicy oraz rodzina Jezierskich. W połowie tego wieku nowym właścicielem został Ernest Krieger - posiadacz folwarku w Karbowie. W roku 1909 Słoszewy przeszły na własność Alfreda Weissermela. Od roku 1929 majątek przejął zięć Weissermela - Hartmann von Witzleben wraz z żoną. Administratorem do końca drugiej wojny światowej pozostał jednak Justus Wurtz. Podobnie, jak w przypadku majątku w Karbowie, od lat 50. XX wieku, dobra w Słoszewach przejął PGR w Jajkowie. Do dzisiaj w Słoszewach zachował się częściowo odrestaurowany dwór z XVIII wieku (w sąsiedztwie gródka rycerskiego). Na początku XX wieku przy dworze dobudowana została kaplica oraz piętrowa oficyna z narożną basztą. U podnóża wschodniego stoku rosną najstarsze dęby. Dominują także 150-letnie lipy, ukazując fragmentarycznie zachowaną lipową aleję, która prowadziła pierwotnie z dworu do wsi. Według mapy z roku 1900 na terenie majątku w Słoszewach znajdowała się stodoła, obora, magazyn gospodarczy, chlewnia, owczarnia, kuźnia, magazyn, dwie stajnie, stajnia z wiatrakiem, kurnik, szkoła, dom pomocy biednym oraz umieszczony w ogrodzie budynek niewiadomego przeznaczenia. Istniał także sad, dwuczęściowy ogród i warzywniki. Całość rozmieszczona była na skarpach, które tworzyły naturalne tarasy widokowe.

Na podstawie:

*Fotokopie i maszynopis lustracji starostwa brodnickiego z 1765 roku ze zbiorów Zakładu Historii Pomorza Polskiej Akademii Nauk w Toruniu. *J. Paczkowski, Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, nr MKF 2639, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. 56, sygn. B-11.

OD REDAKCJI: Autor jest historykiem, nauczycielem w III LO w Brodnicy, autorem książek z dziejów regionu brodnickiego