Z historii wsi Gorczenica

W XV wieku ta podbrodnicka wieś była własnością Zakonu Krzyżackiego. Każdy chłop musiał swoim krzyżackim panom płacić czynsz. Potem mieściło się tu gniazdo rycerskiego rodu Opalenickich herbu Prus II

Pierwsze, średniowieczne zapiski wzmiankowały obecną Gorczenicę jako „Gorczen”, a tutejszą parafię erygowano w 1317 roku. W czasie wojny głodowej króla Jagiełły z Zakonem w 1414 roku kościół został uszkodzony. Straty kościelne oszacowano na 100 grzywien, a wsi – aż na 800 grzywien. Oznacza to, że ta krzyżacka wieś komturstwa brodnickiego mogła zostać wtedy niemal całkowicie zniszczona przez polskich wojów i w dalszych latach wymagała odbudowy. Z lat 1437-38 pochodzą zapiski, że wieś nadal była własnością Zakonu, liczyła 50 łanów areału rolnego (ok. 840 ha), z których 21 łanów było osiadłych, a 29 łanów nadal opustoszałych po minionej wojnie. Każdy chłop musiał swoim krzyżackim panom płacić czynsz w postaci 1 wiardunku oraz po 3 korce owsa i 3 korce jęczmienia za każdy uprawiany łan ziemi (1 łan = ok. 16 ha).

O świątyni w Gorczenicy

Kościół zbudowano w stylu gotyckim. Świątynia jest orientowana, murowana z kamienia polnego w dolnej kondygnacji i z cegły w wyższych. Bryła obiektu założona została na planie wydłużonego prostokąta, bez prezbiterium wydzielonego w bryle. Kościół posiada czterokondygnacyjną wieżę od wschodu i zakrystię przylegającą do korpusu od północy. Otwory okienne zamknięte są łukiem ostrym. Cokół oddzielony jest gzymsem. Wieżę i szczyt przebudowano w XIX wieku. Ostatnie restauracje wykonano w 1921 r., w latach 60. XX w. i na przełomie XX i XXI wieku.

[ZT]26132054[/ZT]

Główny ołtarz w stylu barokowym pochodzi z około 1700 r., umieszczony w nim obraz Matki Bożej Chełmińskiej datowano na połowę XIX w. Późnorenesansowy ołtarz boczny z I poł. XVII w. zawiera obraz Chrystusa na Górze Oliwnej. Drugi ołtarz boczny, rokokowy, pochodzi z II poł. XVIII w. Zachowała się również renesansowa ambona z I poł. XVII w. z malowanymi postaciami ewangelistów oraz organy pozytywowe o zewnętrznej oprawie neoromańskiej, zbudowane w firmie Wilhelm Sauer, Frankfurt nad Odrą w 1875 roku.

Fot. UG Brodnica

Od XIV w. aż do 1821 r. parafia pozostawała w granicach diecezji płockiej. Wieś była własnością kościelną, zamieszkiwaną przez 124 katolików i 12 ewangelików. 16 lipca 1821 r. papież Pius VII bullą „De salute animarum” uporządkował sprawy granic diecezjalnych. Na jej mocy diecezja chełmińska została zreorganizowana i w jej skład wszedł dekanat górznieński z parafią Gorczenica (dotychczas w diecezji płockiej). W 1874 r. parafia utraciła samodzielność. W 1925 r. została afiliowana do parafii w Szczuce. W 1930 roku majątek Gorczenica był w rękach Tomasza Kozickiego i Michała Robińskiego.

Sołectwo w Gorczenicy

W roku 1765 wieś nosiła nazwę Gorczenica Wielka. W jej obrębie położone było sołectwo nadane „od monarchów” Andrzejowi i Scholastyce z Zakrzewskich Borkowskim. Pierwszy dokument widziany oczami lustratorów pochodził z nadania króla Jana III Sobieskiego niejakiemu Ludwikowi Bochockiemu. Pismo podpisano 6 marca 1681 roku w Warszawie.

[ZT]25887503[/ZT]

Ostatni dokument kazał sporządzić w stolicy 8 lutego 1759 roku król August III Mocny z dynastii Wettinów: „... za pozwoleniem tegoż monarchy [wezwano] do ustąpienia prawa swego JMP Józefowi Kłodawskiemu na osobę IMPP Borkowskich małżonków (...), na którym fundamencie też szołectwo pomienieni ichmościowie trzymają...”. Zgodnie z powyższym prawem do sołectwa w Gorczenicy należało w tym czasie sześć włók areału gruntów (ponad 100 hektarów). W tym czasie właściciele majątku zdołali wystawić nową, szachulcową „rezydencyję” pod dachówką. Budynki gospodarskie stanowiły: „...stodoła jedna w szachulec stara, o 2 sąsiekach a jednym bojewisku [klepisku], druga stodoła w słupy i dyle o 2 bojewiskach i 2 sąsiekach, szopa stara w słupy i dyle, druga szopa w szachulec stara, stajnia także w szachulec, dachy reparacyi potrzebują...”. Inwentarz tego gospodarstwa stanowiło dziesięć koni, pięć wołów, trzy krowy i dwie jałówki. Przy sołeckiej rezydencji Borkowskich mieścił się szachulcowy folwark. Oprócz ubogiej komornicy mieszkało w pobliżu w swoich chatach trzech chłopów folwarcznych – Marcin „co zarabia za pańskim pługiem, sieje, nic nie daje”, Maciej „sieje za pańskim pługiem i zarabia” oraz Michał Słote trzymający 36-morgowe gospodarstwo wraz z budynkami gospodarskimi i inwentarzem. Stała tam ponadto pusta, stara chałupa szachulcowa oraz „chałupa dla kowala w szachulec nowa, nie dokończona”.

[ZT]26241042[/ZT]

Zamożni gospodarze z Gorczenicy w roku 1765

Dalej za sołectwem i folwarkiem ciągnęły się zabudowania wsi Wielka Gorczenica. Mieszkało tam jednak tylko trzech zamożnych gburów, czyli pełnorolnych gospodarzy. Pierwszym był Jan Henikowski, który obsiewał łącznie ponad 81 morgów ziemi. Posiadał on dobrą szachulcową chałupę oraz zbudowaną w słupy i dyle stodołę i szopę. Gospodarz ten hodował cztery woły, sześć koni, dwie krowy i pięć jałówek. Henikowski pełnił funkcję sołtysa wsi. Drugim z gburów był Jan Ziołkiewicz, który gospodarzył na 88 morgach ziemi i zamieszkiwał starą szachulcową chałupę, w pobliżu której stały również stare stodoła i szopa zbudowana w słupy i dyle. Słomiane strzechy tych budynków wymagały remontu. Inwentarz gospodarki Ziołkiewicza stanowiły dwa woły, osiem koni, siedem krów i trzy jałówki. Trzeci z gburów, Andrzej Zaborowski, „ma chałupę w szachulec spróchniałą, stodołę i szopę w słupy i dyle, dobre, dachy dobre; ma wołów 4, koni 6, krów 4, jałowego 2. Ten jest karczmarzem, szynkuje piwo i wódkę, oprócz roli, którą do szynku ma, sieje morgów 51 3/4, płaci zł 31 gr. 1 szel [ągów] 1 1/2...”.

[ZT]25717375[/ZT]

Na terenie wsi Gorczenica Wielka w omawianym czasie stał murowany kościół „pod tytułem s. Krzyża collationis regiae”. Pokryty dachówką dach świątyni wymagał jednak napraw. Z niewiadomych przyczyn w fatalnym stanie znajdował się również pobliski cmentarz parafialny. Określono go wówczas jako „ogołocony”. Trudno na podstawie tej krótkiej wzmianki doszukiwać się jakichkolwiek konkretów. Proboszcz tutejszej parafii korzystał z czterech włók ziemi należących do parafii (ponad 67 hektarów). Ponadto „...do tego kościoła (...) są 2 posiadła liche, w słupy i dyle, jako też i stodoły...”.

Na podstawie:

* Diecezja Toruńska. Historia i teraźniejszość, pod red. ks. Stanisława Kardasza, T. 3, Dekanat Brodnicki, Toruń 1998.
* Słownik historyczno-geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu pod red. M. Biskupa, t. I, Ossolineum, 1971.
* J. Krzepela, Spis miejscowości i rodów ziemiańskich województwa pomorskiego, Kraków 1925
* Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, nr MKF 2639, Archiwum Skarbu Koronnego, dz.56, sygn.B-11.