Gniazda rodowe szlachty w ziemi michałowskiej

Często nazwa siedziby rodowej szlachty, z której się wywodziła, wpływała na brzmienie nazwiska. I tak Bobrowscy herbu Jastrzębiec (złota podkowa na opak z krzyżem) wywodzili swój ród w średniowieczu z Bobrowa, Niewierscy herbu Prus II (dwie wilczekosy z półtorakrzyżem) - z Niewierza, Gorczyccy kaszubskiego herbu Koziczkowski - z Gorczeniczki, a Cieleccy herbu Doliwa z trzema różami - z Cieląt. Gniazd rodowych szlachty w ziemi michałowskiej było więcej.

Szlachta to, ogólnie rzecz biorąc, stan społeczny w przedrozbiorowej Polsce, który istniał na ziemiach polskich, litewskich, łotewskich, białoruskich i ukraińskich. Gdy w krajach europejskich szlachcice stanowili 1–2 proc. społeczeństwa, u nas ten wskaźnik wynosił aż 7–10 proc. Stan szlachecki powstał w wyniku przekształcenia się stanu rycerskiego. Oficjalnie szlachectwo zniosła w Polsce konstytucja marcowa w 1921 r. W artykule 96. zapisano: „Rzeczpospolita Polska nie uznaje przywilejów rodowych ani stanowych, jak również żadnych herbów, tytułów rodowych i innych z wyjątkiem naukowych, urzędowych i zawodowych. Obywatelowi Rzeczypospolitej nie wolno przyjmować bez zezwolenia Prezydenta Rzeczypospolitej tytułów ani orderów cudzoziemskich”.

Mianem szlachty uznawano u nas osoby szlachetnie urodzone lub uszlachcone za jakieś szczególne zasługi. Szlachectwo wyjątkowo można było nabyć w drodze kupna lub indygenatu.

Staropolski szlachcic w kontuszu, żupanie, z rogatywką i nieodłączną szablą sygnował się herbem i zawołaniem, które ułatwiało rozpoznanie w czasie walk. Z powodu różnic majątkowych wyróżniano cztery grupy – najbogatszą magnaterię posiadającą wiele miast i setki wsi, ziemiaństwo (posiadacze jednej lub kilku wiosek), drobną szlachtę zagrodową (zaściankową), nierzadko osobiście pracującą na swoich polach, oraz ubogą gołotę (szlachta szaraczkowa lub chodaczkowa), nie posiadającą ziemi i będącą często klientelą magnatów.

[ZT]25866253[/ZT]

Demokracja szlachecka w Polsce zrównywała jednak w prawach wszystkich herbowych, którzy do XVIII w. zdołali prawnie zapewnić sobie sporo przywilejów – prawo własności ziemskiej, nietykalności osobistej i majątkowej bez wyroku sądowego, wolności od podatku z ziem folwarcznych, wolności od ceł przywozowych za towary kupione za granicą na własny użytek, prawo do kupna soli po niższych cenach oraz wyłączność sprawowania godności publicznych, świeckich i wojskowych.

Od XVI w. modnym aktem dla polskiej szlachty stało się dodawanie do nazwisk odmiejscowych morfemów -ski, -cki lub -dzki, które szybko stały się wyróżnikiem i charakterystyczną końcówką dla szlacheckich nazwisk polskiego pochodzenia.

W XVII w. stan szlachecki w Polsce uległ hermetyzacji i skostnieniu. Kultura sarmacka i dokumenty rodowe wskazywały na wyjątkowość szlachty i niechęć do mezaliansów, a więc ślubów z osobami o nieszlacheckim pochodzeniu – mieszczańskim lub chłopskim. Szlachta wpędziła się więc dla prestiżu w endogamię, stając się zamkniętą grupą społeczną. W XVIII w. stały się możliwe nobilitacje, czyli uszlachcenia poprzez adoptowanie przez szlachtę gołotę bogatych rodzin mieszczańskich.

Na terenie powiatu brodnickiego, leżącego w województwie pomorskim, w 1930 r. istniało 116 majątków ziemskich. Choć od roku 1921 oficjalnie szlachty nie było, właściciele dużych majątków pozwalali nazywać się ziemianami, chwalili się swoim szlacheckim rodowodem, a w swoich domach nadal chętnie wieszali dawne herby z rodowym klejnotem otoczone labrami. I tak w 1930 r. majątek Jajkowo trzymał Jan Abramowski, Nowąwieś Szlachecką J. Avensleben Sch?nborn, Niewierz – Roman Apanowicz, Gołkówko – Izydor Balcerowicz, Mszano – Jan Barański, Stefan Sowiński i Władysław Wawrowski, Szabdę – Bardziński, Czekanówko – Bocquet Władysław, Sosno Szlacheckie – Chilewski Jan, Bachotek – Feliks Dzięgielewski, Karbowo – Piotr Jastrzębski, Alojzy Zedlewski i Wilhelm Lehmann, Żmijewo – Lisbeth Hewelke, Żmijewko – Kurt Hiltzel, Kawki – Józef Karwat, Wichulec – Zygmunt Karwat, Pokrzydowo – Franciszek Ostrowski, Szramowo – Waldemar Załuski, Górale – S.M. Godlewski, Jabłonowo – Narzymski Tadeusz, Gorzechówko – Erich Goertz, Kamień – Carl Holatz, Erwin Stoyke, Johann Stoyke, Mileszewy – Leon Łangowski, Lembarg – Ignacy Gottwald, Piecewo – Maria Meysztowicz, Jaguszewice – Jadwiga Mossakowska, Brudzawy – Chojnowski Bartłomiej, Edward Templin i Józef Siebers, Nowy Dwór pod Brodnicą – Konstanty Dąbrowski, Pehlke Fredrich oraz Emil Jahnke, Wądzyn – Otto Dobslaff, Polskie Brzozie – Władysław Duliński, Mały Głęboczek – Jan Fiałkowski, Katarzyna Karbowska i Wojciech Tatarek, Sugajno – Bronisław Gross, Płowęż – Peter Geddert, Pólko – Rudolf Giese, Pólko i Różyce – Władysław Różycki, Grążawy – Wilhelm Gieze, Miesiączkowo – Stefan Piński, Gutowo – Friedrich Matthoes, Ignacy Kalisch, Radoszki – Franciszek Kalisz i Teofil Witulski, Bachor – Jastrzębski i Czarnecki, Nieżywięć – Bronisław Jaranowski i Jan Odrowąż – Pieniążek, Koziróg – Jan Jungermann, Gorczenica – Tomasz Kozicki i Michał Robiński, Komorowo-Skrobarzyn i Sobiesierznie – Konstanty Łyskowski, Cielęta i Kruszynki – Aleksander Maciejewski, Cielęta – Maria Ziółkowska, Samin – Dionizy Malinowski, Samin i Trepki – Antoni Napierski, Wymokłe – Władysław Mey, Wapna – Neumann i P. Schroeter, Małe Leźno – Jan Plitt, Szymkowo i Igliczyzna – Franciszka Rękowska, Szymkowo – Józef Sowiński, Małki – August Schulz, Małki i Słoszewy – Alfred Weissermel, Kruszyn – Ernst Weissermel, Kruszyn Rumunki – Steffen Albert, Wądzyn – Wald. Stoyke, Bobrowo – Eugeniusz Zumbach, Zembrze – Jan Swigowski i Leon Żuchliński.

Pod Bobrowem – herby Jastrzębiec, Dołęga, Prawdzic, Rogala

Wróćmy jednak do średniowiecza, kiedy nie wszystkie wsie stanowiły gniazda rodowe szlachty, ponieważ część należała do Kościoła lub króla. Józef Krzepela w wydanym w Krakowie w 1925 r. „Spisie miejscowości i rodów ziemiańskich województwa pomorskiego” pisze, że z Bobrowa (Bobrau) wywodzi się ród Bobrowskich herbu Jastrzębiec i herbu Dołęga. Z Kruszyn Szlacheckich (Adl. Kruschin) bierze się ród Kruszyńskich herbu Prawdzic. W Wichulcu (Eicholz) istniało gniazdo Wichulskich i Jabłonowskich z Wichulca herbu Prus III, a Czekanowo było gniazdem rodowym Czekanowskich herbu Rogala (również u Wiktora Wittygo – Nieznana szlachta polska i jej herby, Kraków 1908). Buczek (parafia Nieżywięc) był z kolei gniazdem Buczkowskich herbu nieznanego, a w Chojnie (Fichtenwalde), parafia Mszano, mieszkała rodzina Choińskich herbu nieznanego.

Pod Zbicznem – herby Jastrzębiec, Nabram, Ogończyk, Drya, Święczyc, Korczak i Tępa Podkowa

Również w gminie Zbiczno osób wsi kościelnych i królewskich występowały gniazda rodzin szlacheckich. I tak Żmijewko było gniazdem rodu Żmijewskich herby Jastrzębiec, a z Sosna Szlacheckiego brał się ród Sosnowskich herbu Nabram w biało-czarne pasy. W „Bożym Zakątku (Gotteswinkel)”, jak nazywano Godziszkę, w parafii Lembarg istniało gniazdo rodu Godziwskich, piszących się inaczej również jako Goczewscy herbu Ogończyk. Wieś zapisywano również w brzmieniu Godzieszka lub Godziska (Godzisken). W pobliskich Tomkach (Tomken) istniał folwark Konojad, skąd swój ród wywodziła rodzina Tomickich francuskiego herbu Drya ze złotymi kamieniami. W nieodległym stąd Sumowie (Summe) swoje rodowe gniazdo mieli Sumowscy herbu Gwiazdy o holenderskim rodowodzie.

Po drugiej stronie gminy Zbiczno w Świeciu (Schwetz) należącym do parafii Pokrzydowo istniało gniazdo Święckich herbu Święczyc, a w pobliskiej wsi rycerskiej Kantyła (Kantila) w parafii Pokrzydowo (gmina Brzozie) mieszkała rodzina Kantylewskich herbu nieznanego.

[ZT]25869057[/ZT]

W pobliżu osady Staw nad jeziorem Stawek w parafii Pokrzydowo, między Pokrzydowem, Zastawiem i Równicą istniało gniazdo rodowe szlacheckiej rodziny Stawskich. Ród Stawskich ze Stawu nad jez. Stawek sygnował się dwoma herbami – Korczak i Tępa Podkowa.

Na podstawie:

J. Krzepela, Spis miejscowości i rodów ziemiańskich województwa pomorskiego, Kraków 1925.

T. Gajl, Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów. L&L, 2007.