Malarze dawnej Brodnicy

Znanych nam niemieckich artystów malarzy, którzy swoim pędzlem, piórkiem czy rylcem utrwalili Brodnicę (kiedyś Strasburg) i najbliższą jej okolicę, można podzielić na urodzonych na brodnickiej ziemi i tych, którzy byli tylko jej gośćmi

Do pierwszej grupy należy urodzony w Brodnicy z matki Friederike Abramowski z Jajkowa, Theodor Wilhelm Burza (1871-1945), którego obraz przedstawiający naddrwęczną partię Brodnicy opublikowany został w „Ziemi Michałowskiej” z marca 2017 r. (osobliwością tego doniesienia jest wyróżnienie tłustym drukiem nazwiska przyjmującego dar urzędnika, a nie nazwiska zaangażowanej w odnalezienie obrazu mieszkanki Brodnicy).

Theodor Wilhelm Burza, Naddrwęczna partia Brodnicy. Obraz z 1919 r. wg widokówki z tamtego okresu

Do tej samej grupy należy także Rudolf Hause (1877-1961), syn brodnickiego sędziego.

Rudolf Hause, Konie na łące

Była też druga grupa malarzy, którzy uwiecznili Brodnicę będąc tu tylko w gościach: Ragimund Reimesch, Fritz Discher, Arthur Behnke, Berthold Franz Hellingrath. Urodzony w Brasov (Rumunia) austriacko-niemiecki rysownik, malarz, fotoreporter i grafik Ragimund Reimesch (1903-1980), to autor rysunku Bramy Chełmińskiej pochodzącego z albumu „Heimgekehrte Grenzlande, dargestellt in 147 Zeichnungen und Originalgraphiken” (graniczne kraje, które powróciły do macierzy, przedstawione w 147 rysunkach i oryginalnych grafikach) wydanego w Bayreuth, Gauverlag, 1943 r.
Ragimund Reimesch, Brama Chełmińska, 1943 r

Fritz Discher (1880-1983), urodzony w Gorzowie Wielkopolskim, to twórca wielu widoków należącego kiedyś do powiatu brodnickiego Lidzbarka.

O nim pisał „Czas Brodnicy”

Arthur Behnke (1867-1948), urodzony w Schulitz (Solec Kujawski), to malarz pokojowy, restaurator ścienny i malarz artysta, który w 1904 r. osiedlił się w sąsiedztwie swojej siostry w Karbowie. Na temat tego artysty donosił Radosław Gęsicki w „Czasie Brodnicy” z 6.02.2004 i bliźniaczo w „Ziemi Michałowskiej” nr 1/2006.

Arthur Behnke  i jego akwarela „Brodnica widziana z Lasku Miejskiego”. Źródło: „Der Westpreuße”, Zeszyt 6., grudzień 2018 r.

Wnuk artysty, Martin Behnke, który w towarzystwie R. Birkholza w czerwcu 2003 r. przekazał brodnickiemu muzeum kopie 11 obrazów artysty, po przeczytaniu artykułu R. Gęsickiego, odnotował: „Życiorys artysty częściowo nie został przedstawiony poprawnie. Ludziom [w Brodnicy] nadal nie przedstawia się rzeczywistego przebiegu wydarzeń z przeszłości. Muzeum otrzymało kopie, a nie oryginały. Gdy byliśmy pierwszy raz w Brodnicy w lipcu 1974 r. (R. Birkholz, Christel i ja), nikt nie wiedział o obrazach A. B. czy raczej nie chciał o nich nic wiedzieć. (...)”
Próbki twórczości artysty, jak i jego życiorys dostępne są online pod adresem slideshare.net/ArthurBehnke.

„Wieża Zamkowa za spichlerzem w Brodnicy' - akwarela Arthura Behnke z 1927 r. Ten częściowo uszkodzony obraz odnaleziony w Olsztynie, znajduje się w zbiorach brodnickiego Muzeum pod sygnaturą MB-1160/H

Następny artysta związany z Brodnicą to urodzony w Elblągu Berthold Franz Hellingrath (1877-1954), malarz, rytownik i uniwersytecki nauczyciel.
Zanim wrócę do Hellingratha, parę zdań na temat urodzonego w Grudziądzu dra biologii Rudolfa Birkholza (1931-2017). Dr Birkholz, autor znanych i cennych pozycji, w swoich dwóch dotyczących historii Brodnicy książkach zamieścił wiele rysunków sporządzonych na podstawie widokówek czy prac innych autorów. Jak sądzę, chciał w ten sposób ominąć trudne częstokroć do ustalenia autorstwo i tym samym prawa autorów. Postępowanie to umniejsza jednak wartość przekazu. Wiele jego rysunków nosi uwagi „narysowano według”, „szkic według”, czasem jeszcze dodatkowo „i zmieniono”, przy czym, jeśli oryginał nie stoi do dyspozycji, nie jest wiadomym, co rysownik zmienił. Książki Birkholza ilustrował w tej samej manierze jak autor, żyjący w Niemczech Matthias Behnke.

Jedyny znany rysunek łączący malarza Hellingratha z Brodnicą jest także rysunkiem narysowanym przez Birkholza według oryginału. W kwietniu 1983 r. Birkholz opublikował swój rysunek w czasopiśmie „Der Westpreusse” nr 8. Oryginał to ilustracja do wydanej w 1924 r. w Gdańsku książki „Sagenschatz des Weichsellandes” (zbiór legend kraju nadwiślańskiego).

Kopia rysunku Bertholda Franaz Hellingratha brodnicka Biała Dama

W książce tej autor Max Hantke, dokonujący wyboru ze zbioru Paula Behrendsa, cytuje między innymi 5 legend dotyczących Brodnicy: Brodnicki komtur von Eisenhofen, Brodnicka Biała Dama, Burgrabia brodnicki [Rembilinsky], Powstanie jeziora Oleczno oraz Diabeł z jeziora Chojno.
Odrysowaną przez Birkholza ilustrację powielił z kolei w swej książce „Historia ewangelicyzmu brodnickiego”, Brodnica 1998, J. Wultański, a za nim redaktor P. Stanny w wydaniach „Ziemi Michałowskiej” z kwietnia i grudnia 2018 r. Kwitując, rysunek prezentowany przez J. Wultańskiego i P. Stannego jest tylko rysunkiem „odrysowanym”, a nie wiernym odbiciem oryginału. Należy tu dodać, że oba rysunki (oryginał i ten odrysowany) są, jak i większość ilustracji Helingratha do zbioru legend, w porównaniu z jego innymi pracami, na zaskakująco niskim poziomie artystycznym. Może artyście o taki efekt jednak chodziło; amatorskie ilustracje korespondujące z naiwnymi tekstami?
Znana drezdeńska grupa ekspresjonistów tamtych czasów „Die Brücke” (1905-1913), nie przyjęła Hellingratha do swojego grona. Nad nieznaną przyczyną odmowy można tylko spekulować. W 1937 roku hitlerowskie władze wykluczyły go ze Związku Artystów Rzeszy. W latach 1925-1948 pracował jako „profesor honorowy” na Politechnice Hanowerskiej. Na rok przed śmiercią odznaczony został Orderem Zasługi Republiki Federalnej Niemiec. Dorobek artystyczny Hellingratha zarządza jego siostrzenica, u której można nabyć prace artysty.

O Białej Damie i Księżycu

Wybrane legendy ze zbioru Paula Behrendsa można za to znaleźć, częściowo pod innym tytułem, w książce S. Bilskiego „Z kultury ludowej regionu brodnickiego“, TTK, Brodnica-Toruń 1989 r. W odnośniku do legendy „Burgrabia brodnicki [Rembilinsky]” S. Bilski podaje: „opowieść została napisana przez znanego pisarza Franciszka Fenikowskiego (nie udało się ustalić nazwy oraz daty czasopisma, w którym została opublikowana)”. Na marginesie: w roku publikacji zbioru legend kraju nadwiślańskiego Fenikowski miał 2 lata.

W odnośniku do legendy „Powstanie jeziora Oleczno” czytamy: „Opracowano na podstawie tekstu dostarczonego przez J. Mełnickiego”. Autorkę „Białej Damy” – jedynej brodnickiej, małej powieści historycznej – Bilski, a za nim i Stanny nazywają Barbarą zamiast Bertą von der Goltz, co właściwie nie dziwi, jeśli wziąć pod uwagę, że obydwaj panowie wyrośli na legendach i powieściach innych regionów Polski. Mimo iż chodzi tu tylko o baje, można jednak zrozumieć, dlaczego – jak pisze P. Stanny – S. Bilski jako historyk został „trochę zapomniany”. Ja w każdym razie p. Bilskiego nie zapomniałem; uczył mnie przez rok j. rosyjskiego.
Redaktor Stanny kończy jedno ze swoich doniesień stwierdzeniem „Za ciekawszy dopisek można uznać sugestię, że jeśli ktoś ducha Anny na wieży zobaczy, czeka go szczęście...”. To niedokończone zdanie, jeśli sięgnąć po oryginał, należy uzupełnić słowami „lub wielkie nieszczęście”.

Aby powyższe zakończyć jednak innym akcentem, przytaczam bajkę ze zbioru Berendsa związaną z nieboskłonem, jak wiadomo roztaczającym się nad wszystkimi krainami, po rożnych stronach Wisły czy Drwęcy: „Zgodnie z wiarą starych Prusów, Słońce było kiedyś małżonką Księżyca, a gwiazdy ich dziećmi. Gdy Księżyc zdradził żonę i uwiódł Jutrzenkę, narzeczoną Merkurego, rozgniewany bóg burzy – Perkunos – rozsadził go na dwie części. Obie części ukaranego Księżyca są po dziś dzień widoczne na niebie.” W innej książce, wydanej 82 lata wcześniej w Wiedniu, baśń ta wzbogacona była jeszcze radą: „nie pozwól mężowi samotnie wędrować po nocach!”

Stefan Albrecht, [email protected]

Źródła, poza wymienionymi w tekście:

Sagenschatz des Weichsellandes, Paul Behrends, Auswahl M. Handke, Kafemann-Verlag, Danzig 1924

„Rundblick vom Amtsturm”, nr 41, 12.2018, Martin Behnke „Der Mahler Arthur Behnke“

Die Wissenschaft des slawischen Mythos… Dr Hanusch, Wien 1842, Sollinger

Źródła internetowe: pl.wikipedia.org, de.wikipedia.org, www.westpreussen.de, www.webarchiv-server.de, hellingrath.cc