Co w średniowieczu łączyło Żmijewo i Brodnicę?

Jedna ze śmiałych hipotez historycznych zakłada, że średniowieczna Brodnica (Strasberg) wcale nie musiała mieścić się na dzisiejszym miejscu. Historyk Jan Powierski uzasadnia, że nazwa ta pod względem położenia lepiej pasuje do Bachotka lub grodziska nad Niskim Brodnem blisko Żmijewa. Czyżby więc żmijewskie grodzisko dało początek późniejszej Brodnicy oraz wsi Żmijewo?

Żmijewo to miejscowość położona około 5,5 km na północ od Brodnicy. Pierwsze wzmianki na temat wsi pochodzą z roku 1298. Sama historia osady jest jednak o wiele starsza. Na wschodnim brzegu jeziora Niskie Brodno istnieje jedno z najstarszych na Pojezierzu Brodnickim grodzisk obronnych. Usytuowane jest ono na pagórku między głębokimi na 12-15 metrów ziemnymi jarami. Właśnie to miejsce mogło zasługiwać zdaniem Jana Powierskiego na miano Strasberg (Strasberk ) - "gród na pagórku", podczas gdy w żaden sposób nie przystaje do usytuowanej w dolinie Brodnicy. Można zatem domniemywać idąc za myślą tego historyka, że dopiero później nazwa ta została przeniesiona na gród nad Drwęcą, który w polskim nazewnictwie nazwano Brodnicza (Brodnica). Usypany w kształcie pierścienia wał ma wymiary 40 na 60 metrów. W trakcie badań archeolodzy ustalili tu trzy fazy osiedleń. Ta wczesnośredniowieczna osada miała powstać około VII wieku. Drugi okres użytkowania grodziska wraz z położoną opodal osadą przygrodową datowano na przełom VII i VIII wieku. Ostatnia faza przypada na przełom XI i XII wieku. W trakcie prac naukowcy odnaleźli ślady wewnętrznej zabudowy grodu, konstrukcje obronnego wału ziemnego ze śladami palisady i kamienie pochodzące prawdopodobnie z części licowej wału. Odnaleziono także szczątki bramy wjazdowej i prowadzącej do niej drogi, wykładanej drewnem. W obrębie gródka odkryto fragmenty ceramiki, żelazne wędzidło, nożyk i kamienne żarna.

Dla osadników ulgi w podatkach

13 grudnia 1298 komtur chełmiński Konrad Sack w Brodnicy dokonał lokacji wsi Szpygowo (Żmijewo) na prawie niemieckim. Świadkami tego aktu był komtur Grudziądza Gunter von Schwarzburg, Rogoźna - Sieghardt von Schwarzburg, Nieszawy - Henryk von Gera, Kowalewa - Otto, brat Konrad Stango, brat Piotr i inni bracia Zakonu. Źródło nie podaje wzmianki na temat obecności komtura brodnickiego, ani nawet faktu, że w Brodnicy stał zamek lub gród. Zgodnie z dokumentem ówczesny sołtys Żmijewa Kristian otrzymał do rozdysponowania między osadników 50 łanów ziem. W zamian za ściągnięcie nowych osadników, przewodzenie im i wytyczenie działek sołtys zgodnie z prawem odebrał 5 najlepszych łanów, które zwolnione były z opłat. Posiadał także karczmę. Ponadto stał na czele ławy czyli niższego sądownictwa. Z kar pieniężnych nakładanych na winnych mógł zatrzymywać 1/3, przekazując 2/3 komturstwu. Sołtys Krystian zgodził się wówczas odstąpić swoje 2 łany, które posiadał na terenie Brodnicy w zamian za 3 w okolicach Żmijewa. Tak więc w roku 1298 sołtys zajmował łącznie 8 łanów ziem. Pozostałe 42 łany aż na 6 lat zwolnione były z opłat. Można domniemywać, że ta stosunkowo krótka "wolnizna" wynikać mogła albo z nieurodzajności gruntów, albo z częściowego przynajmniej zadrzewienia. Przyczyn zwolnienia mieszkańców Żmijewa i przyszłych osadników z opłat mogło być oczywiście znacznie więcej. Pewne jest tylko to, że pod koniec XIII wieku okoliczne ziemie wymagały kilkuletniego nakładu prac, by mogły dawać lepsze plony. Osadnicy musieli zatem już wcześniej zagospodarowywać te tereny. W innych rejonach, gdzie wytyczano granice wsi "na surowym korzeniu" wolnizna sięgała nawet 25 lat. Komtur z Chełmna uznał, że 6 lat to okres wystarczający dla poczynienia wszystkich niezbędnych inwestycji dla rozwoju wsi. Po tym okresie mieszkańcy wsi musieli już oddawać 2 lutego każdego roku zupełny czynsz swoim krzyżackim panom w postaci 15 szkojców i po 2 kury z jednego łana ziemi.

Na łasce krzyżackich panów

Około 1330 r. w Żmijewie zbudowany został gotycki kościół. W tym okresie kościół również wyposażono. Uposażenie proboszcza stanowiły 4 łany ziemi. W roku 1361 zapisano kilka różnych nazw tej wsi - Grosse Smyow, Smiau, Gros Smeyaw , i wreszcie Zmyow . W tym roku krzyżacki komtur Brodnicy Werner von Bendiz nadał niejakiemu Pencuse ziemię między Grosse Smyow (Żmijewem), Kleine Smyow (Żmijewkiem) a Stybicz (Zbicznem). W trakcie tak zwanej wojny głodowej między Polską a Zakonem w 1414 roku Żmijewo doznało poważnych strat. Oceniono je aż na 1400 grzywien. Własność kościelna doznała szkód na 150 grzywien. Zapis z roku 1437-1438 dowodzi, że wieś nadal należała do Krzyżaków. Było tu 38 łanów chłopskich obłożonych czynszem po 20 szkojców od jednego łana. Jednak 26 łanów było opustoszałych, a uprawiano jedynie pozostałych 12. We wsi stała karczma. W roku 1439 krzyżacki komtur Brodnicy Szymon Langschenkel uczynił nadanie 4 łanów na prawie chełmińskim niejakiemu Susenbergowi. Ten zobowiązany był w zamian uiszczać czynsz 10 korców owsa. W roku 1447 Susenberg otrzymał piąty łan za czynsz pieniężny w postaci 1 grzywny oraz czynsz w naturaliach w postaci 5 kur. Dopiero pod koniec XVI wieku ustaliła się nazwa Zmiewo . Jednak wielokrotnie ulegała ona zmianom bądź zniekształceniom. Jeszcze w XVII-wiecznych dokumentach pisarze zapisywali jej nazwę pod postacią Zmiiowo i Żmiewo. Rodowód nazwy może jednak sięgać czasów jeszcze przedchrześcijańskich. Żmij to słowiańskie bóstwo nieprzychylne człowiekowi i kryjące się w czeluściach ziemskich przed bogami nieba. Jest to jednak tylko niepotwierdzona w żaden sposób hipoteza. W roku 1466 po klęsce Zakonu z wojskami polskimi króla Kazimierza Jagiellończyka, Żmijewo przeszło pod panowanie polskie. Zapis z roku 1570 wskazuje, że wieś była własnością królewską z areałem 38 łanów chłopskich, 10,5 sołtysich i lemańskich. W dalszym ciągu we wsi czynna była karczma.

Na podstawie:

J.Powierski, Studia nad początkami miasta Brodnicy w świetle źródeł pisanych,[w:] Szkice brodnickie,red.k.Grążawski, t.II, Brodnica 1993. K. Grążawski, K.Lewandowski, Pojezierze Brodnickie, Toruń 1997. Słownik historyczno-geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, red. M.Biskup,s.100.

===========

Wielką ciekawostką jest fakt odstąpienia Krzyżakom przez sołtysa Żmijewa - Kristana 2 łanów brodnickich. Zakonnicy w zamian przekazali mu 3 łany w Żmijewie. Fakt ten miał miejsce 13 grudnia 1298 r. Ta zamiana nie wskazuje bezpośrednio na to, że Brodnica zmieniała wówczas swoje siedlisko. Historyk Jan Powierski twierdzi, że zamiana związana była z potrzebą skomasowania gruntów w mieście dla wydzielenia terenu pod siedlisko i posiadłości ziemskie Brodnicy.

==========

29 września 1298 roku Brodnicę napadli Litwini. Podczas wystawiania dokumentu lokującego Żmijewo (13 grudnia 1298 r.) zebrało się aż 5 komturów z ziemi chełmińskiej. Może to sugerować, że w tym czasie w Brodnicy zgromadzono większe siły krzyżackie dla stałego pilnowania i pomocy budującemu się miastu. Sama lokacja Żmijewa związana była z powstaniem miasta.

=========-

Jak można dotrzeć do grodziska w Żmijewie? Najlepiej jest on widoczny od strony jeziora Niskie Brodno. Od strony lądu gród znajduje się między ośrodkiem wczasowym "Longinówka" a trasą w kierunku Żmijewa i Zbiczna. Między ośrodkiem a jeziorem po kilkuset metrach marszruty wyłania się lasek. W połowie niego należy skręcić w polną drogę i posuwać się cały czas prosto schodząc w dół.